Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu.
TÓM TẮT: Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình trong các giao dịch dân sự vô hiệu là vấn đề luôn được các nhà làm luật quan tâm. So với BLDS năm 2005, BLDS năm 2015 đã được sửa đổi theo hướng bảo vệ tốt hơn quyền lợi của người thứ ba ngay tình. Tuy nhiên, trên thực tế, việc áp dụng vẫn còn bộc lộ nhiều vướng mắc, bất cập. Trong bài viết này sẽ tập trung phân tích một số vấn đề pháp lý về bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi giao dịch vô hiệu, chỉ ra một số vấn đề còn bất cập trong quy định của pháp luật hiện hành về cơ chế bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi giao dịch vô hiệu, đồng thời kiến nghị một số giải pháp hoàn thiện pháp luật.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Các quy định về bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình đã được đề cập từ BLDS năm 1995, BLDS năm 2005 và BLDS năm 2015. Tuy nhiên, cả ba Bộ luật này đều chưa đưa ra được khái niệm thế nào là người thứ ba ngay tình. Theo từ điển giải thích về thuật ngữ luật học thì: “Người thứ ba ngay tình khi tham gia giao dịch dân sự vô hiệu là người được chuyển giao tài sản thông qua giao dịch mà họ không biết, không buộc phải biết tài sản đó do người chuyển giao cho họ thu được từ một giao dịch dân sự vô hiệu”. Nhằm bảo đảm quyền, lợi ích chính đáng của người thứ ba ngay tình và sự ổn định trong các giao dịch dân sự, các quy định của pháp luật Việt Nam về bảo vệ người thứ ba ngay tình sửa đổi theo hướng ngày càng hoàn thiện. Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng các quy định trên vẫn còn nhiều bất cập, vướng mắc cần phải nghiên cứu để hoàn thiện.
2. NỘI DUNG BÀI VIẾT
2.1. Xác định người thứ ba ngay tình khi giao dịch vô hiệu
BLDS năm 2015 quy định về bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu, tuy nhiên hiểu thế nào cho đúng về “người thứ ba ngay tình” vẫn chưa được BLDS hiện hành làm sáng tỏ. Trước đây, BLDS năm 2005 quy định về người chiếm hữu không có căn cứ pháp luật nhưng ngay tình, theo đó “người chiếm hữu tài sản không có căn cứ pháp luật nhưng ngay tình là người chiếm hữu mà không biết và không thể biết việc chiếm hữu tài sản đó là không có căn cứ pháp luật (Điều 189). Tới BLDS năm 2015, không còn giữ lại quy định này nhưng có đưa ra định nghĩa về chiếm hữu ngay tình, “là việc chiếm hữu mà người chiếm hữu có căn cứ để tin rằng mình có quyền đối với tài sản đang chiếm hữu” (Điều 180), tuy nhiên thế nào là người thứ ba ngay tình thì BLDS năm 2015 vẫn chưa quy định rõ ràng. Có quan điểm cho rằng, “người thứ ba xác lập giao dịch phải ngay tình. Tức là trong trường hợp này, người thứ ba không biết hoặc không thể biết rằng mình tham gia giao dịch dân sự với người không có quyền định đoạt tài sản, hoặc đối tượng của giao dịch liên quan đến giao dịch trước đó” hoặc “chỉ được coi là ngay tình khi người thứ ba nhận được tài sản hoặc giao dịch với người mà theo bản án, quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền người thực hiện giao dịch dân sự là chủ sở hữu tài sản nhưng sau đó bản án hay quyết định lại bị huỷ, bị sửa”.
Ý kiến khác cho rằng, “trong thực tế, người xác lập với người được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất được coi là ngay tình cho dù giao dịch mà người được cấp giấy xác nhận trước đó (để từ đó được cấp giấy chứng nhận) bị tuyên bố vô hiệu” hoặc “theo Toà án nhân dân tối cao, một người được xác định là “ngay tình” khi nhận được tài sản thông qua giao dịch với người mà theo bản án, quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền là chủ sở hữu tài sản nhưng sau đó người nay không phải là chủ sở hữu tài sản do bản án, quyết định bị huỷ, sửa”.
Có thể thấy, hiện nay có nhiều cách hiểu về người thứ ba ngay tình, vì vậy cần có văn bản hướng dẫn để thống nhất cách hiểu.
2.2 Thuật ngữ “chuyển giao” tại khoản 2 Điều 133 Bộ luật Dân sự năm 2015
Khoản 2 Điều 133 BLDS năm 2015 quy định: “Trường hợp giao dịch dân sự vô hiệu nhưng tài sản đã được đăng ký tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền, sau đó được chuyển giao bằng một giao dịch dân sự khác cho người thứ ba ngay tình và người này căn cứ vào việc đăng ký đó mà xác lập, thực hiện giao dịch thì giao dịch đó không bị vô hiệu”. Theo cách hiểu thông thường chuyển giao được hiểu là việc chủ sở hữu hoặc chủ sử dụng chuyển giao quyền sở hữu hoặc quyền sử dụng tài sản của mình cho người khác, lúc này chủ thể được chuyển giao sẽ có toàn quyền định đoạt tài sản này. Tuy nhiên, trong thực tế có nhiều trường hợp, các bên thực hiện các giao dịch không có tính chất “chuyển giao” mà chỉ mang tính chất “đăng ký”, điển hình là các giao dịch bảo đảm như thế chấp, cầm cố,….Vậy trong trường hợp giao dịch mang tính chất “đăng ký” này chủ thể tham gia giao dịch có được bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng và được coi là bên thứ ba ngay tình không?
Theo một số nhà nghiên cứu, thuật ngữ “đăng ký” cần được hiểu theo nghĩa rộng, bao gồm tài sản theo quy định phải được cấp giấy chứng nhận quyền sở hữu, quyền sử dụng (tức giấy xác nhận người đứng tên trong giấy là chủ sở hữu). “Đăng ký” còn bao gồm những tài sản theo quy định của pháp luật được cơ quan có thẩm quyền cấp giấy đăng ký, loại giấy này không phải là giấy chứng nhận quyền sở hữu nhưng cũng có giá trị chứng minh (xét dưới góc độ pháp lý). Người đứng tên trong giấy đăng ký là chủ sở hữu và có thể nhận thấy mục đích của quy định mới tại đoạn 1 khoản 2 Điều 133 BLDS năm 2015 là nhằm bảo vệ người thứ ba ngay tình, mà trong quan hệ bảo đảm cũng được hình thành trên cơ sở giao dịch, người thứ ba ngay tình trong giao dịch bảo đảm cũng tương tự như người thứ ba ngay tình trong giao dịch mua bán, chuyển nhượng nên không có lý do gì không được BLDS năm 2015 bảo vệ.
2.3. Chủ thể có lỗi theo khoản 3 Điều 133 Bộ luật Dân sự năm 2015
Khoản 3 Điều 133 BLDS năm 2015 quy định “chủ sở hữu không có quyền đòi lại tài sản từ người thứ ba ngay tình, nếu giao dịch dân sự với người này không bị vô hiệu theo quy định tại khoản 2 Điều này nhưng có quyền khởi kiện, yêu cầu chủ thể có lỗi dẫn đến việc giao dịch được xác lập với người thứ ba phải hoàn trả những chi phí hợp lý và bồi thường thiệt hại”. Theo quy định trên, đối với trường hợp giao dịch dân sự với người thứ ba ngay tình không bị vô hiệu đối với tài sản phải đăng ký theo khoản 2 Điều 133 BLDS năm 2015 thì chủ sở hữu có quyền yêu cầu chủ thể có lỗi hoàn trả chi phí và bồi thường thiệt hại. Thông thường chủ thể có lỗi dẫn đến việc giao dịch được xác lập với người thứ ba ngay tình là người không có quyền giao dịch nhưng đã giao dịch với người thứ ba ngay tình. Tuy nhiên còn có những chủ thể liên quan khác dẫn đến giao dịch với người thứ ba ngay tình được xác lập là tổ chức hành nghề công chứng, công chứng viên, cơ quan nhà nước, tổ chức có thẩm quyền,… bởi lẽ người thứ ba ngay tình có căn cứ, tin tưởng để thực hiện giao dịch dân sự.
Ngoài ra về vấn đề xác định chi phí hoàn trả và bồi thường thiệt hại thì như thế nào là hợp lý, BLDS năm 2015 chưa quy định rõ. Khi giao dịch dân sự vô hiệu, hai bên hoàn trả cho nhau những gì đã nhận, nếu không hoàn trả bằng hiện vật thì trị giá thành tiền, nhưng BLDS năm 2015 chưa làm rõ trị giá thành tiền để hoàn trả là trị giá tại thời điểm các bên xác lập giao dịch hay giá trị tài sản tại thời điểm giao dịch bị tuyên vô hiệu. Đối với phần chênh lệch giá trị tài sản tính tại thời điểm xác lập giao dịch với người thứ ba ngay tình có phải hoàn trả cho chủ sở hữu ban đầu không? BLDS chưa làm rõ.
2.4. Vấn đề khác
Quy định tại Điều 133 BLDS năm 2015 chỉ mới đề cập đến chủ sở hữu nhưng chưa đề cập đến chủ thể có quyền khác đối với tài sản. Dễ nhận thấy nhất là chủ thể có quyền sử dụng đất, bởi lẽ quyền sử dụng đất là đối tượng có giá trị lớn và hay xảy ra tranh chấp nhất. Vậy chủ sử dụng đất có được yêu cầu chủ thể có lỗi hoàn trả chi phí và bồi thường không?
Đối với tài sản mà người thứ ba ngay tình nhận được thông qua bán đấu giá tại tổ chức có thẩm quyền, tại khoản 2 Điều 133 BLDS năm 2015 chưa quy định rõ việc bán đấu giá này có phải tuân theo đúng điều kiện, trình tự, thủ tục luật định không, và nếu có sai phạm thì người thứ ba ngay tình có được bảo vệ hay không. Có hai luồng quan điểm:
Thứ nhất, dù thủ tục bán đấu giá chưa tuân thủ theo quy định của pháp luật nhưng nếu chỉ sai về trình tự thủ tục thì giao dịch với người thứ ba ngay tình vẫn được công nhận.
Thứ hai, cần xem xét trình tự, thủ tục bán đấu giá cho người thứ ba ngay tình có đúng quy định của pháp luật hay không, từ đó đưa ra hướng giải quyết là bảo vệ người thứ ba ngay tình hay không công nhận kết quả bán đấu giá và không bảo vệ người thứ ba ngay tình. Hiện nay hướng giải quyết này được áp dụng chủ yếu. Tuy người thứ ba ngay tình không được bảo vệ về tài sản bán đấu giá nhưng họ vẫn được bảo vệ bằng bồi thường thiệt hại.
2.5. Kiến nghị
Thứ nhất, cần làm rõ về trường hợp người thứ ba ngay tình nhận được tài sản thông qua tổ chức bán đấu giá nhưng sau đó phát hiện trong quá trình bán đầu giá có vi phạm về trình tự, thủ tục bán đấu giá mà không do lỗi của người thứ ba ngay tình thì sẽ xử lý thế nào hoặc trường hợp bản án, quyết định có sự không phù hợp theo quy định pháp luật về nội dung, thẩm quyền hay chưa có hiệu lực pháp luật thì sẽ xử lý thế nào.
Thứ hai, ban hành văn bản hướng dẫn theo hướng xác định rõ “chủ thể có lỗi” có trách nhiệm hoàn trả chi phí hợp lý, bồi thường thiệt hại có bao gồm cả các bên có liên quan như tổ chức hành nghề công chứng, công chứng viên, cơ quan có thẩm quyền trong việc cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng hoặc sở hữu tài sản hay không, từ đó nâng cao trách nhiệm hành nghề, quản lý cũng như cấp giấy chứng nhận của cơ quan có thẩm quyền cho các chủ thể trong các giao dịch dân sự.
Thứ ba, về chủ thể đòi lại tài sản, cần làm rõ chủ thể có quyền yêu cầu hoàn trả chi phí, bồi thường thiệt hại là “chủ thể có quyền khác đối với tài sản theo quy định của pháp luật” ngoài chủ thể là “chủ sở hữu” trong khoản 3 Điều 133 BLDS năm 2015.
Thứ tư, sửa đổi, bổ sung đoạn 1 khoản 2 Điều 133 BLDS năm 2015, thay cụm từ “chuyển giao” thành cụm từ “chuyển giao hoặc đăng ký”.
Thứ năm, cơ quan có thẩm quyền cần ban hành hướng dẫn cụ thể về khái niệm người thứ ba ngay tình để có sự thuận tiện, thống nhất khi giải quyết.
3. KẾT LUẬN
Tóm lại việc quy định bảo vệ người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu theo quy định của BLDS năm 2015 đã dung hòa lợi ích của chủ sở hữu cũng như người thứ ba ngay tình dù có sự đối lập, mâu thuẫn về quyền lợi. Tuy nhiên, BLDS năm 2015 vẫn còn một số thiếu sót cần được điều chỉnh và quy định rõ ràng hơn nhằm phù hợp với thực tiễn.
Leave a Reply