Quyền được sống trong môi trường trong lành theo pháp luật quốc tế và kinh nghiệm cho Việt Nam.
TÓM TẮT:
“Quyền được sống trong môi trường trong lành” là một quyền được quy định trong Hiến pháp Việt Nam năm 2013. Việc quy định quyền này là một điểm mới quan trọng trong kỹ năng lập pháp trên cơ sở kế thừa, tham khảo các quyền con người đã được thế giới công nhận. Công ước Quốc tế năm 1966 của Liên Hợp Quốc về Quyền Dân sự và Chính trị (ICCPR) đã quy định “Mọi người đều có quyền cố hữu là được sống”. Tuy nhiên, với thực trạng ô nhiễm môi trường hiện nay, “quyền được sống trong môi trường trong lành” có được thực thi một cách hiệu quả nhất? Bài viết dưới đây sẽ phân tích các quy định để đảm bảo quyền được sống trong môi trường trong lành ở bình diện quốc tế, và đưa ra các kiến nghị cần thiết để góp phần hoàn thiện chính sách pháp luật về “quyền được sống trong môi trường trong lành” ở Việt Nam.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong bối cảnh phát triển hiện đại, toàn cầu hóa và hội nhập, các vấn đề liên quan đến việc đảm bảo chất lượng cuộc sống của con người ngày càng được quan tâm. Từ đó, việc thúc đẩy kinh tế xã hội luôn gắn liền với phát triển bền vững ổn định. Trong nhiều văn kiện pháp lý quốc tế nói chung, quyền được sống trong môi trường trong lành với các cơ chế đảm bảo cho quyền này được thực thi trên thực tế đã được quan tâm từ rất sớm. Tại bản Hiến pháp Việt Nam năm 2013, lần đầu tiên bản Hiến pháp của Việt Nam đã quy định về “Quyền được sống trong môi trường trong lành” trở thành một quyền cơ bản, bắt buộc hiến định trong văn bản có hiệu lực giá trị pháp lý cao nhất. Trên cơ sở đó, cũng cần tham khảo các quy định từ các văn bản pháp lý quốc tế nhằm hoàn thiện quy định tại pháp luật Việt Nam về quyền này.
2. NỘI DUNG BÀI VIẾT
Theo pháp luật quốc tế, nhiều văn kiện, công ước, điều ước quốc tế từ lâu đã ghi nhận về quyền được sống trong môi trường trong lành như: Tuyên ngôn thế giới về quyền con người năm 1948; các công ước quốc tế của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc về quyền chính trị, dân sự, kinh tế văn hóa, xã hội năm 1966; Tuyên bố Stockholm về các vấn đề môi trường năm 1972; Tuyên bố Rio d’Janeiro về môi trường và phát triển năm 1992; Tuyên bố Johannesburg về phát triển bền vững năm 2002. Tuy nhiên, Tuyên bố Stockholm và Tuyên bố Rio d’Janeiro đều không phải các điều ước quốc tế, nên không có tính ràng buộc pháp lý đối với các quốc gia, do đó dẫn đến việc thực hiện cũng như hiệu quả đạt được trong thực tế không rõ ràng.
Năm 1981, Hiến chương châu Phi về quyền con người và quyền của các dân tộc – văn kiện đầu tiên mang tính ràng buộc đề cập đến quyền về môi trường ra đời. Điều 24 của Văn kiện trên quy định rằng, “tất cả dân tộc đều có quyền sống trong môi trường thoải mái về cơ bản, và phù hợp để phát triển”. Song, Hiến chương châu Phi chỉ là điều ước có hiệu lực ở cấp khu vực, chưa có tính ràng buộc cao đối với tất cả các quốc gia. Tuy sự thúc đẩy quyền về môi trường chưa thực sự rõ nét nhưng cách tiếp cận của Hiến chương châu Phi xem quyền con người là một quyền chung của cộng đồng chứ không hẳn là quyền của cá nhân riêng lẻ đã góp phần nêu cao trách nhiệm và huy động sự chung tay của toàn cộng đồng trong bảo vệ môi trường. Vào những năm 70 của thế kỉ XX, những quốc gia đầu tiên đưa quyền về môi trường trong lành vào hiến pháp là Bồ Đào Nha (năm 1976) và Tây Ban Nha (năm 1978). Tại Điều 66, Hiến pháp Bồ Đào Nha cho rằng: “Mọi người đều có quyền sống trong một môi trường lành mạnh và cân bằng về mặt sinh thái, song cũng có nghĩa vụ bảo vệ môi trường đó”. Trong giai đoạn những năm 1970 – 1995, Bồ Đào Nha đã cấp quy chế hiến pháp cho quyền này. Các luật gia nhận thấy rằng, việc công nhận quyền được sống trong môi trường trong lành đã phát triển nhanh chóng hơn trong 30 năm qua so với bất kỳ quyền con người nào khác.
Bên cạnh đó, hệ thống pháp luật Singapore trong lĩnh vực môi trường cũng hướng đến bảo đảm sự toàn diện của con người, xây dựng môi trường an toàn, lành mạnh để mọi người chung sống. Singapore đã ban hành các văn bản pháp luật như Đạo luật Quản lý và Bảo vệ Môi trường (Environmental Protection and Management Act) quy định chi tiết nhiều khía cạnh về vấn đề môi trường như: Ô nhiễm không khí, ô nhiễm đất đai, nguồn nước, hay tiếng ồn; cùng nhiều quy định chặt chẽ về sự phát triển của con người và chăm sóc sức khỏe, giáo dục như: Đạo luật về năng lực tâm lý (Mental Capacity Act), Đạo luật về y tế và chương trình hỗ trợ người cao tuổi (Medical and Elderly Care Endowment Schemes Act)… Từ góc độ pháp lý quốc tế, quyền con người về môi trường được hiểu mối quan hệ giữa bảo vệ môi trường và đảm bảo quyền con người tồn tại ba cách hiểu như: i) Bảo vệ môi trường nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống của con người có cùng giá trị xã hội với đảm bảo quyền con người; ii) Bảo vệ môi trường và đảm bảo quyền con người dựa trên giá trị xã hội khác nhau; iii) Đảm bảo quyền con người và bảo vệ môi trường là đại diện cho hai hướng khác nhau nhưng chồng lấn các giá trị xã hội.
Tại Việt Nam, quyền môi trường được ghi nhận trong Hiến pháp năm 2013, tại Điều 43: “Mọi người đều có quyền sống trong môi trường trong lành và có nghĩa vụ bảo vệ môi trường”. Cũng như pháp luật quốc tế, quyền môi trường, trong pháp luật Việt Nam, có mối liên hệ mật thiết với các quyền con người cơ bản khác, như: Quyền sống (Điều 19, Hiến pháp 2013), quyền tiếp cận thông tin (Điều 25, Hiến pháp 2013), quyền về sức khỏe (Điều 20, 38; Hiến pháp 2013), quyền an sinh xã hội (Điều 34, Hiến pháp 2013)… Cụ thể hoá Điều 43 của Hiến pháp 2013, Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 đã quy định về: hoạt động bảo vệ môi trường; chính sách, biện pháp và nguồn lực để bảo vệ môi trường; quyền và nghĩa vụ của tổ chức, hộ gia đình, cá nhân trong bảo vệ môi trường. Các tiêu chuẩn, đánh giá tác động, bảo vệ môi trường trong các hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ; Bảo vệ môi trường biển, nước sông và các nguồn nước; Quản lý chất thải, phòng ngừa, ứng phó sự cố môi trường, khắc phục ô nhiễm, phục hồi môi trường… và các quyền con người liên quan tới tiếp cận thông tin về môi trường – như quyền khiếu nại, tố cáo, bồi thường thiệt hại về môi trường – cũng đã được quy định trong Luật này.
Ngày nay, sống trong môi trường trong lành là một quyền con người quan trọng. Có thể nói, quyền con người chứa đựng các giá trị chung được cả thế giới ghi nhận và bảo vệ, nó là quyền tự nhiên và mang tính lịch sử . Các quy định của pháp luật quốc tế về quyền được sống trong môi trường trong lành nói riêng và đảm bảo quyền được sống nói chung là rất phong phú và đa dạng. Tuy nhiên, giữa các quy định vẫn tồn tại những bất cập trong việc quy định, thiếu tính đồng bộ nhất quán ở các văn bản trong cùng hệ thống pháp luật. Ở Việt Nam, những năm qua, nhiều hành vi xâm hại môi trường gây tổn hại nghiêm trọng đến quyền này của cộng đồng dân cư ở hầu khắp các địa phương Việt Nam vẫn diễn ra. Thực tiễn cho thấy nhiều địa phương chú trọng phát triển kinh tế mà chưa có sự quan tâm đúng mức, gắn liền giữa kinh tế và phát triển bền vững môi trường đã phá bỏ quy hoạch, sửa quy hoạch hoặc hạ các tiêu chuẩn môi trường, các yêu cầu nghiêm ngặt của pháp luật bảo vệ môi trường, để thu hút các nhà đầu tư. Ngoài ra, những mâu thuẫn của pháp luật bảo vệ môi trường về giám sát, phát hiện và xử lý hành vi gây hại môi trường cũng diễn ra trên diện rộng, gây hậu quả nghiêm trọng. Thẩm quyền về lĩnh vực này được phân tán cho nhiều cơ quan chuyên môn khác nhau và phân cấp thành nhiều tầng nấc. Trong khi đó, sự phối hợp giữa các cơ quan thiếu sự thống nhất, mức độ phân cấp không rõ ràng gây ra những khó khăn nhất định cho việc phát hiện và xử lý kịp thời, dứt điểm của chính quyền cơ sở, cũng như cơ quan phát hiện hành vi gây hại môi trường, ảnh hưởng đến việc đảm bảo quyền được sống trong môi trường trong lành mà Hiến pháp quy định.
Các biện pháp chế tài chưa đủ mạnh để thực thi quyền môi trường, cũng như còn thiếu các quy định cụ thể liên quan đến thủ tục thực thi. Chẳng hạn, hệ thống pháp luật hình sự hiện chưa quy định chế tài cụ thể đối với những hành vi vi phạm môi trường, đồng thời thiếu các quy định chi tiết về các quyền khiếu kiện của cá nhân đối với các tổ chức, cá nhân vi phạm. Việc chưa có Tòa án môi trường cũng làm hạn chế khả năng thực hiện quyền môi trường của người dân và bảo vệ môi trường hiệu quả.
Để giải quyết, cũng như góp phần hoàn thiện chính sách pháp luật về môi trường ở Việt Nam, việc xây dựng một văn bản pháp luật quy định cụ thể và mang tính răn đe về những chế tài đối với hành vi xâm phạm môi trường trong lành là vô cùng cần thiết. Song, các quyền khiếu kiện của cá nhân đối với các tổ chức, cá nhân vi phạm cũng cần được làm rõ và bổ sung, để mỗi công dân đều có thể bảo vệ quyền được sống trong môi trường trong lành của mình. Bên cạnh đó, việc chủ trương xây dựng đề án về “Tòa án môi trường” cũng cần được chú trọng, để có thể đạt được những hiệu quả rõ ràng, mang tính thực tế đối với các hành vi mang tính ô nhiễm môi trường, hay xâm lấn hệ sinh thái như hiện nay.
3. KẾT LUẬN
“Quyền được sống trong môi trường trong lành” là một trong những quyền con người cơ bản, quan trọng đã được hiến định trong Hiến pháp Việt Nam năm 2013. Để đảm bảo thực thi tốt quyền này trên thực tế cần có những hướng dẫn cụ thể chi tiết để làm rõ các thuật ngữ về quyền này, đồng thời cần xây dựng những quy phạm pháp luật cụ thể để đảm bảo việc thực hiện quyền được diễn ra một cách hiệu quả. Việc chú trọng các chính sách pháp luật nhằm bảo vệ và phát huy “quyền được sống trong môi trường trong lành” không chỉ thể hiện giá trị nhân văn, mà còn thể hiện sự văn minh, tiến bộ và hội nhập sâu sắc trong bối cảnh hiện nay, phù hợp với tinh thần của pháp luật quốc tế.
Leave a Reply