Tội rửa tiền trong Luật hình sự Việt Nam

Tội rửa tiền trong Luật hình sự Việt Nam

TÓM TẮT: Trong BLHS Việt Nam 2015 quy định rằng: “Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật Hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự”. Theo quy định này một người chỉ bị kết tội khi phạm phải tội được quy định trong BLHS. Rõ ràng nếu chỉ có quy định này thì khi một người có được tài sản từ hành vi bất hợp pháp là một tội được quy định trong BLHS nhưng thông qua các hành vi hợp pháp như mua bán tài sản, chuyển nhượng tài sản,.. nhằm dùng “vỏ bọc hợp pháp” để che đậy tài sản có nguồn gốc phi pháp, từ tội phạm được hô biến thành những doanh nhân, nhà đầu tư thành đạt và nếu không có quy định về Tội rửa tiền theo Điều 324 BLHS 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2017 có lẽ các vụ đại án “rửa” tiền phi pháp lên tới con số hàng nghìn tỷ đồng của Phan Sào Nam, Công ty Alibaba không được “vén màn” đưa ra ánh sáng pháp luật.

I. ĐẶT VẤN ĐỀ

Thời gian gần đây trên trên mạng xã hội xuất hiện clip “Rửa tiền” của nhà thiết kế nội thất nổi tiếng Thái Công. Nguồn cơn của clip viral này đến từ giá trị của những món đồ nội thất. Cụ thể như một bộ trà chiều hoạ tiết trắng đen gồm 13 món, được niêm yết với giá 134,12 triệu đồng . Cùng mặt hàng đó, cùng một công dụng, thông thường một bộ trà có giá từ 140.000VNĐ, tưởng chừng rất cơ bản mà ai cũng có thể sở hữu trở thành món đồ xa xỉ có giá trị hàng trăm triệu khiến nhiều người đặt ra nghi vấn liệu rằng NTK (nhà thiết kế) này có đang cố tình thổi phồng giá cả các mặt hàng nội thất này thông qua hình thức mua bán để hợp thức hóa nguồn gốc của số tiền là giá cả của mặt hàng được giao bán? Nếu chỉ nhìn qua vấn đề này, có lẽ chúng ta sẽ cho rằng việc “ đội giá” quá cao cho một mặt hàng nào đó so với giá trị thực của nó có thể là một trong những dấu hiệu của hành vi rửa tiền hay không?

II. NỘI DUNG

Khái niệm về Tội rửa tiền thực ra đã xuất hiện từ thời cổ đại gắn liền với sự phát triển của tiền tệ và ngân hàng. Rửa tiền là hành vi được thực hiện bởi các cá nhân nhằm mục đích giấu diếm tài sản tránh bị Nhà nước đánh thuế hoặc tịch thu tài sản đó hoặc kết hợp cả hai. Ở Việt Nam, tội rửa tiền đã được quy định từ BLHS 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) cho đến Nghị quyết số 03/2019 và BLHS 2015 đều không đưa ra khái niệm về Tội rửa tiền mà theo đó là cụ thể hóa các hành vi được coi là rửa tiền. Cách quy định này có phần giống với các quy định tại Điều 327, 328 và 329 Luật thu nhập do phạm tội mà có năm 2002 (Proceeds of Crime Act 2002 (POCA 2002)) và Công ước Palermo gồm các hành vi sau:

1. Che giấu, ngụy trạng, chuyển đổi hay chuyển nhượng tài sản, cho dù biết đó là tài sản do phạm tội mà có; hoặc di dời tài sản do phạm tội mà có;

2. Che giấu hoặc ngụy trang bản chất thật sự, nguồn gốc, địa điểm sự chuyển nhượng, sự vận chuyển hoặc sự sở hữu hoặc các quyền liên quan đến tài sản, dù biết tài sản đó do phạm tội mà có;

3. Nhận, sở hữu hoặc sử dụng tài sản, mà tại thời điểm nhận đã biết rằng tài sản đó do phạm tội mà có;

Như vậy, từ góc độ quy định cụ thể hóa các hành vi được coi là rửa tiền thì ta có thể khái quát hóa rửa tiền là hoạt động chuyển nguồn tiền phi pháp đã kiếm được sau đó thông qua các giao dịch hay bằng cách thức nào đó chuyển thành nguồn tiền hợp pháp nhằm lưu thông và sử dụng.

Trong vụ án rửa tiền xảy ra ở Công ty Alibaba, vào ngày 21/11/2018 bị cáo Võ Thị Thanh Mai chỉ đạo Nguyễn Thái Lĩnh (em trai Luyện) nộp 50 tỷ đồng vào tài khoản của Lực, sau đó chỉ đạo Lực rút, mở sổ tiết kiệm số tiền 50 tỷ đồng, kỳ hạn 6 tháng tại Ngân hàng ACB. Nguồn gốc 50 tỷ đồng đều là tiền khách hàng thanh toán tiền mua nền đất tại Công ty Alibaba. Sau đó, theo sự chỉ đạo của Mai, Lực rút 31 tỷ đồng, mở sổ tiết kiệm cho Huỳnh Thị Kim Thắng đứng tên tại Ngân hàng ACB. Tiếp tục thực hiện chỉ đạo của Mai, Thắng rút số tiền 18 tỷ đồng trong sổ tiết kiệm, mua hai căn nhà. Còn lại 13 tỷ đồng vẫn giữ trong sổ tiết kiệm. Sau khi Cơ quan Công an khởi tố vụ án, thi hành lệnh bắt một số cá nhân và khám xét tại trụ sở Công ty Alibaba vào ngày 18/9/2019, ngày 19/9/2019, Mai chỉ đạo Thắng chuyển toàn bộ số tiền gốc và lãi là hơn 13,9 tỷ đồng vào tài khoản do Mai đứng tên Ngân hàng ACB. Cùng ngày 19/9/2019, Mai chuyển 13 tỷ đồng vào tài khoản của Lực, rồi chỉ đạo Lực rút ra và giao lại cho Mai. Trong cáo trạng, các bị can Võ Thị Thanh Mai, Nguyễn Thái Lực và Huỳnh Thị Kim Thắng đều thừa nhận rằng biết rõ số tiền 13,9 tỷ đồng nêu trên là tiền thu của khách hàng, do Luyện lừa đảo chiếm đoạt tài sản mà có nhưng vẫn thực hiện theo chỉ đạo của Mai nhằm che giấu nguồn gốc số tiền.. Hành vi này của Võ Thị Thanh Mai, Nguyễn Thái Lực và Huỳnh Thị Kim Thắng đã phạm vào tội “rửa tiền” theo quy định tại điểm a, khoản 3, Điều 324 BLHS 2015.

Từ vụ án trên tác giả xác định các dấu hiệu của Tội rửa tiền gồm:

Một là, chủ thể của rửa tiền gồm: cá nhân và pháp nhân thương mại. Thế nhưng, chủ thể của rửa tiền không bắt buộc phải là chủ thể tội phạm gốc mà chỉ cần tham gia vào quá trình rửa tiền thì đều phải chịu trách nhiệm trước pháp luật (Điều 12 BLHS năm 2015).

Hai là, mục đích: làm cho đồng tiền “bẩn” (bất hợp pháp) trở nên sạch hơn hay nói cách khác là tạo ra nguồn tài sản hợp pháp giúp chủ sở hữu tài sản đó công khai tham gia thực hiện các giao dịch. Thông thường, hình thức biểu hiện ban đầu là “tiền”, nhưng sau ở các giai đoạn “rửa” thì có sự thay đổi hình thức, biểu hiện dưới dạng khác như: Ngân phiếu, thẻ tín dụng, bất động sản… nhằm trốn tránh sự kiểm tra, giám sát, phát hiện của các cơ quan chức năng.

Ba là, nguồn gốc của tiền “bẩn”: Có được từ những hành bất hợp pháp, thường là các hành vi như lừa đảo chiếm đoạt tài sản, tổ chức đánh bạc; tiền tham nhũng; trốn thuế…

Trở lại vụ việc một bộ trà chiều hoạ tiết trắng đen gồm 13 món có giá 134,12 triệu đồng được NTK Thái Công giao bán trên nền tảng TikTok thì xét về bản chất đây là giao dịch mua bán thông thường, nếu bộ bàn trà không phải là tài sản có được từ các hành vi bất hợp pháp. Đồng thời nếu là trong cuộc mua bán này có xuất hiện hành vi rửa tiền thì phải tồn tại dấu hiệu tiên quyết là mục đích. Đó chính là động cơ để các đối tượng phạm tội dùng giao dịch hợp pháp làm vỏ bọc để “che mờ” hành vi và tài sản phạm tội và tội phạm nguồn thường là các tội phạm kinh tế với những số tiền vô cùng lớn, vì vậy khi một loại hàng hoá nào đó có giá trị quá “vượt trội” so với giá cả thị trường không chỉ gây xôn xao trong dư luận mà còn làm dấy lên nghi ngờ về rửa tiền. Tuy nhiên, việc quy kết bất cứ một hành vi nào đó là rửa tiền hay không phải do bản chất của nguồn gốc tài sản trong các giao dịch mà họ thực hiện và mục đích của họ đối với các giao dịch đó quyết định. Đồng thời thuộc một trong các hành vi được coi là rửa tiền được quy định trong BLHS và Nghị quyết 03/2019. Từ đó tạo ra các cơ sở pháp lý, cơ chế rõ ràng để xử lý các vụ án rửa tiền. Tuy nhiên số lượng các vụ án được xử lý chỉ đếm trên đầu ngón tay. Điều này phần nào do một số bất cập còn tồn tại trong các quy định của pháp luật:

Thứ nhất, Điều 324 BLHS quy định đối tượng tác động của Tội rửa tiền là “tiền, tài sản”. Quy định vừa tiền vừa tài sản là chưa phù hợp và chưa có sự thống nhất với các văn bản pháp luật. Ví dụ: Điều 105 BLDS 2015 quy định “Tài sản là vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản…” điều đó có nghĩa là “tài sản” đã bao gồm “tiền”, do đó, chỉ cần dùng “tài sản”. Đồng thời, cần sự thống nhất khi quy định giữa các văn bản khác điển hình như: Tại khoản 1 và khoản 2 Điều 2 Nghị quyết số 03/2019/NQHĐTP thì giải thích thuật ngữ tài sản không bao gồm tiền và có một khoản định nghĩa về tiền .

Thứ hai, tại khoản 1 Điều 3 Nghị quyết 03/2019 quy định “Cũng được coi là tội phạm nguồn đối với hành vi phạm tội thực hiện ngoài lãnh thổ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, do công dân nước ngoài, pháp nhân thương mại nước ngoài thực hiện mà theo quy định của Bộ luật Hình sự Việt Nam, pháp luật của quốc gia, vùng lãnh thổ sở tại quy định là tội phạm”. Cách hành văn như vậy sẽ dẫn đến 2 cách hiểu:

Cách hiểu thứ nhất: Hành vi xảy ra ở nước ngoài chỉ được coi là tội phạm nguồn khi cả BLHS của Việt Nam và pháp luật của nơi hành vi xảy ra đều quy định hành vi này là tội phạm. Cách hiểu này sẽ tạo cơ hội cho đối tượng phạm tội lẩn tránh pháp luật.

Cách hiểu thứ hai: Hành vi xảy ra ở nước ngoài được coi là tội phạm nguồn nếu BLHS của Việt Nam hoặc pháp luật nơi hành vi xảy ra quy định hành vi này là tội phạm. Như vậy, dù cho ở nơi xảy ra hành vi không quy định đó là tội phạm nhưng pháp luật Việt Nam quy định hành vi đó là tội phạm thì người thực hiện hành vi đó vẫn bị xử lý theo pháp luật Việt Nam và ngược lại. Do đó, tác giả kiến nghị sửa đổi quy định này theo hướng dấu “,” sẽ được thay bằng từ “hoặc”: “….., do công dân nước ngoài, pháp nhân thương mại nước ngoài thực hiện mà theo quy định của Bộ luật Hình sự Việt Nam hoặc pháp luật của quốc gia hoặc vùng lãnh thổ sở tại quy định là tội phạm”.

III. KẾT LUẬN

Xuất phát từ các tội phạm rửa tiền để lại hậu quả kinh tế vô cùng lớn. Tội phạm có thể dùng vài năm để tham nhũng, trốn thuế và rửa tiền nhưng cùng lúc đó một lượng tiền khổng lồ cũng thất thoát khỏi nền kinh tế chảy vào túi vào các cá nhân, tổ chức phạm tội và phải mất gấp nhiều lần thời gian sau đó để xử lý hậu quả mà tội phạm để lại. Dù đã có các văn bản pháp luật quy định về việc này từ rất lâu nhưng xu hướng chung là các văn bản luật không theo kịp sự phát triển của công nghệ cao khiến cho việc phát hiện và xử lý tội phạm trở nên càng khó khăn hơn. Vậy nên, để phòng ngừa và phòng chống tội phạm hiệu quả cần có sự nhạy bén, linh hoạt trong việc làm luật và áp dụng pháp luật của cơ quan có thẩm quyền nhằm kéo gần khoảng cách giữa thực tế và pháp luật.